Người ta có nhiều cách để thể hiện, có thể bằng những nghĩa cử hàng ngày như ân cần trong đối xử, cứu tế người gặp nạn, nâng đỡ tinh thần những người đau khổ…v…v… Đó là cách hiểu chung chung của chúng ta về khái niệm “từ thiện”.
Chẳng biết từ bao giờ, khái niệm “từ thiện” đã ra đời, rồi sau đó nhanh chóng trở thành một cách để gọi những người đem một phần tài sản của mình để hỗ trợ người nghèo. Nói một cách khác, việc làm việc thiện đã bị gói gọn lại bằng một cách hiểu là “đem tiền cho người nghèo”.
“Từ thiện” vốn là một từ Hán Việt, “từ thiện” được kết hợp giữa “thiện” có nghĩa là việc tốt và “từ” có nghĩa là lòng thương yêu. Như vậy, ngay từ nghĩa ban đầu của “từ thiện” có nghĩa là những việc tốt xuất phát từ lòng thương yêu. Lòng thương yêu này phải đến một cách tự nhiên, từ trái tim rộng mở, chứ không phải đến từ trào lưu.
Những người làm từ thiện hiện nay, có người làm vì trái tim họ cảm thấy xót thương cho số phận con người, có người làm vì muốn bù đắp cho những tội lỗi do làm ăn bất chính của mình, có người làm vì muốn truyền thông thương hiệu vì danh tiếng cá nhân hoặc doanh nghiệp, có người làm từ thiện đơn giản để rửa tiền.
Bởi thế, “làm từ thiện” đã không còn là “làm từ thiện” đúng với nghĩa của nó.
Bởi vì, nếu không phải là sự yêu thương đến từ bên trong, thì tất cả các mục đích làm từ thiện khác đều là xấu xa. Hơn nữa, nếu người làm từ thiện mà không xuất phát từ tâm thiện ở bên trong, hàng ngày vẫn tham nhũng, vẫn lừa đảo, vẫn hành hạ người khác, thì đó càng không thể gọi là “làm từ thiện”.
Bàn về “sự yêu thương” cũng lại tốn thêm giấy mực. “Sự yêu thương” đích thực chỉ đến từ sự đồng cảm. Có nghĩa là khi một người nào đó đau khổ, ta cũng cảm nhận thấy sự đau khổ của người ấy như thể chính ta đau khổ vậy. “Sự yêu thương” này không dễ dàng để bất cứ ai cũng có. Sự đồng cảm ấy đến từ đâu thì đó lại là điều huyền bí mà chúng ta có thể sẽ bàn đến ở một bài viết khác.
Còn những trường hợp, khi bạn đặt bản thân mình và một người có số phận bất hạnh lên bàn cân để đối sánh, rồi nghĩ rằng mình phải cứu giúp họ, thì đó là “sự thương hại”. Nếu bạn cứu giúp họ với thái độ như vậy, tự bạn đã hạ thấp khí chất của người bất hạnh, để tự nâng bản thân mình như một “đấng cứu thế”, và tự cho rằng mình đang làm điều tốt cho xã hội, thì việc làm này cũng không liên quan đến khái niệm “từ thiện”, theo đúng định nghĩa chuẩn của nó.
Vậy chúng ta có thể gọi những công việc cứu tế, giúp đỡ những người hoàn cảnh khó khăn hơn mà không xuất phát từ tình yêu thương là gì? Tôi xin đề xuất một từ vừa tầm với các bạn hơn, đó là “thiện nguyện”, có nghĩa là những việc làm hướng tới điều tốt lành. Nếu chúng ta muốn làm việc tốt vì mặc cảm, vì động cơ truyền thông hay chính trị hay thậm chí cả rửa tiền, dù sao cũng là một điều tốt, vì vẫn có những người nghèo được hưởng lợi từ việc đó. Nhưng chúng ta không nên “thần thánh hóa” việc làm của chúng ta, rồi khoác lên mình chiếc mặt nạ của từ tâm, bởi đó là dối trá – tự lừa dối cả bản thân và cộng đồng. Vì thế, hãy trung thực với công việc phi lợi nhuận mà bạn đang làm và trở về đúng với vị trí của mình. Điều đó rất có ích cho xã hội.
Hạn chế của các “phong trào từ thiện”
Như đã phân tích ở trên, ta thấy ngày nay, rất nhiều các hoạt động được gọi là “từ thiện” hóa ra lại không phải là “từ thiện”, thế nên “phong trào từ thiện” trở thành một trò lố bịch, bởi không ai có thể “yêu thương và đồng cảm” theo phong trào. Vì thế, xin mạn phép từ giờ sẽ không gọi các hoạt động ấy là “từ thiện” nữa, mà gọi là “thiện nguyện“.
Các phong trào thiện nguyện rất có ích khi có thể giúp huy động các nguồn tài trợ để giải quyết một số khó khăn trong xã hội, đặc biệt ở các thời điểm có thiên tai, dịch họa. Hiện nay, ta thấy, nhà nhà đi giúp đỡ người nghèo, người người đi giúp đỡ người nghèo, đại gia dốc cả tỉ bạc để cho người nghèo, ca sĩ cũng bán vé rồi trích ra một phần ủng hộ người nghèo, các tổ chức xã hội và dân sự cũng lao vào giúp đỡ người nghèo để đánh bóng tên tuổi, các tu sĩ Phật giáo và Công giáo cũng tuyên truyền rằng làm việc thiện sẽ giúp tích phước, rửa nghiệp hoặc rửa tội… Tóm lại, trong việc này, người nghèo được lợi, và những người đi giúp người nghèo cũng được lợi.
Thế nhưng, ở một khía cạnh nào đó, việc làm “thiện nguyện” không đúng sẽ gây ra bước cản cho xã hội.
– Thứ nhất, các quỹ chưa có cơ chế kiểm tra chất lượng hoạt động và tính minh bạch của mình. Tức là, chúng ta chưa biết được tiền ủng hộ của mình cho một quỹ hoạt động nào đó có được tiêu một cách đúng mục tiêu hay không, hay lại xảy ra hiện trạng bớt xén hoặc lợi dụng quỹ để đầu cơ vào bất động sản hay cho vay nặng lãi. Bên cạnh đó, nguồn gốc của các khoản tiền ủng hộ ra sao, chúng ta cũng không biết. Đó là khoản tiền “sạch”, hay là tiền “bất chính” của các doanh nghiệp làm ăn không chân chính đang cần được hợp lý hóa mà phương án “ban phát cho người nghèo” luôn là hữu hiệu nhất. Vậy thì, một cơ chế bắt buộc trong công khai minh bạch các quỹ thiện nguyện cả ở hai đầu thu – chi là một điều cần thiết để đảm bảo quyền lợi của tất cả các bên.
– Thứ hai, việc làm thiện nguyện chỉ cho người dân nghèo con cá mà không cho họ cần câu, khiến họ đã nghèo còn nghèo mãi, thậm chí còn thấy việc nghèo là có lợi. Bởi họ không chịu học nghề, không chịu lao động, hoặc có nhưng vẫn núp dưới bóng nghèo khổ để chờ trợ cấp của các đoàn thiện nguyện liên tục đến như phong trào.
Tuy nhiên ngoài các khu vực kể trên có lẽ sẽ không đúng với những khu vực có nhiều người dân gặp tình cảnh khó khăn thật sự, nhưng vấn đề “làm thiện nguyện” kiểu cho con cá chứ không phải cần câu, sẽ gây ra tình trạng nghèo hóa là thực. Bởi trên thực tế, các khu vực nghèo hoặc những gia đình gặp hoàn cảnh khó khăn thường đến từ mấy nguyên nhân: 1, Vì có người tàn tật (đối với gia đình); 2, Vì đất đai cằn cỗi không thể kiếm lợi; 3, Vì dốt nát về kiến thức; 4, Vì lười biếng. Với 4 lý do trên, ngoài lý do thứ nhất ra, cả ba lý do còn lại đều có thể được cải thiện bằng nhiều cách. Thế nhưng, các “nhà thiện nguyện hảo tâm” cũng như các quỹ thiện nguyện đã không đầu tư nhiều để cải thiện ba lý do trên mà chỉ đổ tiền vào giúp đỡ như muối bỏ bể, không biết bao nhiêu là đủ. Và thế là nghèo lại hoàn nghèo.
Hướng đi mới cho các quỹ thiện nguyện
Để có một hướng đi mới dẫn đến các hoạt động thiện nguyện hiệu quả hơn, trước hết, ta phải mở rộng khái niệm “thiện nguyện”. Làm “thiện nguyện” không phải đơn thuần là cứu giúp người nghèo. Đó là những công việc huy động nguồn vốn xã hội để giúp đời sống xã hội tốt hơn. Xã hội có thể tốt hơn bằng nhiều cách.
Với những hộ gia đình hoặc khu vực nghèo khó, thay vì chúng ta cho họ tiền bạc, chúng ta có thể hướng dẫn cho họ cách kiếm sống phù hợp với năng lực của họ. Việc này đương nhiên cần có kiến thức, thời gian, và nhân sự. Để làm công việc thiện nguyện một cách nghiêm túc, chúng ta cần phải chuẩn bị đầy đủ và chu đáo. Được biết ở Việt Nam có một mô hình hoạt động như vậy, được gọi là các “quỹ tài chính vi mô”. Những người làm “tài chính vi mô” sẽ vận động quỹ, mời chuyên gia về phân tích các đặc tính của làng xã rồi hướng dẫn làng xã sản xuất ra các mặt hàng phù hợp. Các quỹ này còn tư vấn cho người dân nghèo cách thức thiết kế sản phẩm, quản lý tài chính và móc nối với các đầu mối thu mua sản phẩm ở nước ngoài. Đây là một hình thức mới đang dần dần chứng minh tính hiệu quả của mình. Đó chỉ là một trong số rất nhiều các mô hình tài chính có thể giúp đỡ người nghèo.
Xét một cách tổng quát, việc làm thiện nguyện sẽ phát huy được tối đa tất cả sự hữu ích của mình, nếu được đặt trên nền tảng là một cơ chế minh bạch tài chính, sự hiểu biết về tri thức và sự trung thực với bản thân của mỗi quỹ thiện nguyện. Nếu không, công việc “thiện nguyện” sẽ trở thành vỏ bọc cho những động cơ không chính đáng, và sẽ chỉ kéo lùi sự tiến bộ.
Hà Thủy Nguyên
Bạn thấy bài viết thế nào?
