Khả năng và hiện thực là một cặp phạm trù trong phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác-Lenin[1][2][3] và là một trong những nội dung của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến dùng để chỉ mối quan hệ biện chứng giữa cái Hiện thực là phạm trù chỉ những cái đang tồn tại trên thực tế với Khả năng là phạm
trù chỉ cái chưa xuất hiện, chưa tồn tại trên thực tế, nhưng sẽ xuất hiện, sẽ tồn tại thực sự khi có các điều kiện tương ứng[4]. Nội dung về cặp phạm trù này đã được đưa vào chương trình giảng dạy của một số khối trường Đại học ở Việt Nam theo Quyết định của Bộ Giáo dục và Đào tạo[5].
Theo triết học Marx-Lenin thì khả năng là ” cái hiện chưa có ” nhưng bản thân khả năng có sống sót, đó là một sự sống sót đặc biệt quan trọng tức là cái sự vật được nói tới trong khả năng chưa sống sót, tuy nhiên bản thân khả năng thì sống sót. Hiện thực thì không đồng nghĩa tương quan với khái niệm hiện thực khách quan [ 4 ]. Hiện thực khách quan là khái niệm chỉ những sự vật, vật chất sống sót độc lập với ý thức của con người, còn hiện thực gồm có cả những sự vật, hiện tượng kỳ lạ vật chất đang sống sót một cách khách quan trong thực tiễn và cả những gì đang sống sót một cách chủ quan trong ý thức của con người [ 4 ] .
Mối quan hệ biện chứng[sửa|sửa mã nguồn]
Khả năng và hiện thực sống sót trong mối quan hệ ngặt nghèo với nhau, không tách rời nhau, tiếp tục chuyển hóa lẫn nhau trong quy trình tăng trưởng của sự vật. Trong sự vật hiện đang sống sót tiềm ẩn khả năng, sự hoạt động tăng trưởng của sự vật chính là quy trình biến khả năng thành hiện thực. Trong hiện thực mới đó lại phát sinh khả năng mới, khả năng mới này nếu có những điều kiện kèm theo lại biến thành hiện thực mới .
Quá trình đó được tiếp tục, làm cho sự vật vận động, phát triển một cách vô tận trong thế giới vật chất. Quan hệ giữa khả năng và hiện thực có tính phức tạp. Cùng trong những điều kiện nhất định, ở cùng một sự vật có thể tồn tại nhiều khả năng chứ không phải chỉ một khả năng[4].
Ngoài những khả năng vốn sẵn có, trong những điều kiện mới thì sự vật sẽ xuất hiện thêm những khả năng mới, đồng thời bản thân mỗi khả năng cũng thay đổi theo sự thay đổi của điều kiện. Để khả năng biến thành hiện thực, thường cần không phải chỉ một điều kiện mà là một tập hợp nhiều điều kiện[6].
Phương pháp luận[sửa|sửa mã nguồn]
Trong hoạt động thực tiễn cần dựa vào hiện thực để định ra kế hoạch, phương hướng hành động vì hiện thực là cái tồn tại thực sự, còn khả năng là cái hiện chưa có, nên nếu chỉ dựa vào cái còn ở dạng khả năng thì sẽ dễ rơi vào ảo tưởng. Lenin cho rằng: Chủ nghĩa Mác dựa vào hiện thực, chứ không dựa vào khả năng để vạch ra đường lối chính trị của mình và chủ nghĩa Mác căn cứ vào sự thật chứ không phải dựa vào khả năng.[7]
Phải tính đến những khả năng để việc đề ra kế hoạch hành vi sát thực và hài hòa và hợp lý nhất vì khả năng là cái chưa sống sót thật sự nhưng nó cũng biểu lộ khuynh hướng tăng trưởng của sự vật trong tương lai. Khi tính đến khả năng phải phân biệt được những loại khả năng gần, khả năng xa, khả năng tất yếu và ngẫu nhiên … Từ đó mới tạo được những điều kiện kèm theo thích hợp để biến khả năng thành hiện thực, thôi thúc sự vật tăng trưởng. Lenin phát biểu rằng : Người Mác xít chỉ hoàn toàn có thể sử dụng để làm địa thế căn cứ cho chủ trương của mình những thực sự được chứng tỏ rõ ràng và không hề chối cãi được. [ 8 ]Phải quan tâm đến việc phát huy nguồn lực con người, tạo ra những điều kiện kèm theo thuận tiện cho việc phát huy tính năng động phát minh sáng tạo của mỗi con người để biến khả năng thành hiện thực thôi thúc xã hội tăng trưởng vì việc chuyển khả năng thành hiện thực trong giới tự nhiên được thực thi một cách tự động hóa, nhưng trong xã hội, điều đó phụ thuộc vào nhiều vào hoạt động giải trí của con người [ 9 ] [ 10 ] .Trong đời sống xã hội, hoạt động giải trí có ý thức của con người có vai trò lớn trong việc biến khả năng thành hiện thực. Nó hoàn toàn có thể đẩy nhanh hoặc ngưng trệ quy trình biến khả năng thành hiện thực, hoàn toàn có thể điều khiển và tinh chỉnh khả năng tăng trưởng theo khunh hướng nhất định bằng cách tạo ra những điều kiện kèm theo tương ứng [ 4 ]. Không thấy vai trò của tác nhân chủ quan sẽ rơi vào thực trạng chịu bó tay, khuất phục trước thực trạng hay phó mặc, buông xuôi tuy nhiên nếu tuyệt đối hóa chủ quan thì dễ rơi vào sai lầm đáng tiếc chủ quan, mạo hiểm, duy ý chí [ 11 ] .
